مقدمه
استخوان‌ها، پایه و اساس سلامت بدن ما هستند. اما متاسفانه، مشکلاتی مانند پوکی استخوان می‌توانند این سلامت را به چالش بکشند. در این مقاله، به سوالات متداول درباره پوکی استخوان می‌پردازیم و تلاش خواهیم کرد تا به شما اطلاعات جامعی ارائه دهیم تا بتوانید بهترین تصمیمات را برای حفظ سلامت استخوان‌های خود بگیرید.(( دکتر فاطمه منتظر لطف الهی متخصص ارتوپدی, پوکی استخوان ))
پوکی استخوان چیست؟
پوکی استخوان یا اُستئوپروزیس (Osteoporosis) یک بیماری است که در آن استخوان‌ها به دلیل کاهش چگالی استخوانی و خفگی ماده استخوانی آسیب می‌بینند. در این بیماری، استخوان‌ها به صورت طبیعی نمی‌توانند مواد معدنی مانند کلسیم و فسفر را به میزان کافی جذب کرده و استخوان‌ها کمتر جامد و ضعیف‌تر می‌شوند. این موضوع ممکن است باعث افزایش خطر شکستگی استخوان‌ها در صورت وقوع ضربه‌های کوچکتر یا فشارهای ساده‌تر شود. پوکی استخوان معمولاً به صورت آرام و بی‌درد پیش می‌رود و بسیاری از افراد مبتلا به این بیماری در مراحل ابتدایی آن علائم قابل توجهی ندارند. با پیشرفت بیماری، افراد ممکن است درد استخوانی، کاهش قد، خم شدن شکمی (کیفیت پستاندار) و شکستگی‌های استخوانی تجربه کنند.
عوامل مختلفی می‌توانند به پوکی استخوان منجر شوند، از جمله کاهش سطح هورمون‌های جنسی (استروژن در زنان و تستوسترون در مردان) در دوران یائسگی، کاهش فعالیت جسمانی، کمبود ویتامین D و کلسیم، سابقه خانوادگی از پوکی استخوان، استفاده طولانی مدت از برخی داروها (مانند استروئیدها) و بیماری‌هایی مانند آرتریت روماتوئید. تشخیص پوکی استخوان به وسیله اندازه‌گیری چگالی استخوان با استفاده از دستگاه DEXA (Dual-energy X-ray absorptiometry) صورت می‌پذیرد. درمان پوکی استخوان شامل تغذیه مناسب با کلسیم و ویتامین D، فعالیت بدنی منظم، تغییر در روش زندگی و در برخی موارد مصرف داروهایی مانند بیسفوسفونات‌ها و هورمون‌های جنسی است. مشاوره با یک پزشک متخصص استخوان و مفاصل در مورد تشخیص و درمان پوکی استخوان بسیار مفید است.
چه عواملی باعث پوکی استخوان می‌شوند؟
پوکی استخوان می‌تواند به دلیل عوامل مختلفی رخ دهد. در زیر، برخی از عوامل و عوامل خطری که می‌توانند به پوکی استخوان منجر شوند آورده شده است :
- سن: با پیشرفت سن، خطر پوکی استخوان افزایش می‌یابد. بیشترین خطر پوکی در زنان پس از یائسگی و در مردان بعد از سن 70 سالگی وجود دارد.
- جنسیت: زنان به طور عمومی در معرض خطر بیشتری قرار دارند نسبت به مردان. کاهش سطح استروژن در دوران یائسگی، یکی از دلایل اصلی این اختلاف است.
- عوامل ژنتیکی: سابقه خانوادگی از پوکی استخوان می‌تواند نشان دهنده افزایش خطر در افراد باشد. ژنتیک و عوامل وراثتی نقش مهمی در آسیب پذیری به پوکی استخوان ایفا می‌کنند.
- کمبود کلسیم و ویتامین D: کلسیم و ویتامین D برای سلامت استخوان‌ها بسیار مهم هستند. کمبود این مواد معدنی می‌تواند منجر به کاهش چگالی استخوان و پوکی شود.
- نقص هورمون‌ها: کاهش سطح هورمون‌های جنسی (استروژن در زنان و تستوسترون در مردان) در دوران یائسگی می‌تواند به پوکی استخوان منجر شود. همچنین، بیماری‌های هایپرتیروئیدی و کم‌کاری تیروئید نیز می‌توانند تأثیرگذار باشند.
- فعالیت کم و بی‌حرکتی: عدم تحرک و فعالیت بدنی منظم می‌تواند باعث کاهش چگالی استخوان و ضعف عضلات شود.
- مصرف بلندمدت استروئیدها: استروئیدها (مانند پردنیزون) مصرف بلندمدت می‌توانند استخوان‌ها را ضعیف کنند و خطر پوکی استخوان را افزایش دهند.
- سابقه شکستگی استخوانی: افرادی که در گذشته شکستگی استخوانی داشته‌اند، در خطر بیشتری برای پوکی استخوان هستند.
- سبک زندگی ناسالم: مصرف مستمر سیگار، مصرف بیش از حد الکل، تغذیه نامناسب (کمبود کلسیم و ویتامین D)، مصرف بیش از حد قهوه و نوشیدنی‌های غنباقی می‌ماند، مانند نوشیدنی‌های گازدار و آب‌های غنی شده با قند، نیز می‌توانند به پوکی استخوان و ضعف استخوانی منجر شوند.
- بیماری‌های مزمن: برخی از بیماری‌های مزمن مانند آرتریت روماتوئید، بیماری کلیوی مزمن، دیابت و بیماری‌های گوارشی می‌توانند باعث پوکی استخوان شوند.
- مصرف برخی داروها: مصرف طولانی مدت برخی داروها مانند استروئیدها، آنتی‌دپرسانت‌ها، آنتی‌استیروئیدها و برخی داروهای ضد صرع می‌تواند به پوکی استخوان منجر شود.
(( دکتر فاطمه منتظر لطف الهی متخصص ارتوپدی, پوکی استخوان ))
علائم و نشانه‌های پوکی استخوان
پوکی استخوان در مراحل ابتدایی خود معمولاً بی‌علامت است و تا زمانی که شکستگی استخوان رخ ندهد، ممکن است شخص از وجود آن آگاه نباشد. با این حال، در مراحل پیشرفته پوکی استخوان و در صورت وقوع شکستگی، علائم و نشانه‌های زیر ممکن است ظاهر شوند :
- شکستگی استخوان: پوکی استخوان باعث ضعف و کاهش چگالی استخوان می‌شود که ممکن است منجر به شکستگی‌های ناگهانی و غیرطبیعی در استخوان‌ها شود. شکستگی‌ها ممکن است در نقاطی مانند مچ دست، ستون فقرات (کمر)، ران، پشت ستون فقرات (کمر) و مچ پا رخ دهند.
- کاهش قد: پوکی استخوان می‌تواند باعث کاهش قد شود. این امر ممکن است به دلیل فشرده شدن و ترک خواستگاه‌های استخوانی در ستون فقرات باشد.
- دل درد و درد استخوان‌ها: شخص ممکن است درد و عدم راحتی در استخوان‌ها تجربه کند. این درد ممکن است به صورت مزمن باشد و در اندام‌های مختلف شامل پشت، گردن، کمر، ران، زانو و مچ‌پا رخ دهد.
- کاهش عملکرد جسمانی: پوکی استخوان باعث کاهش قدرت و عملکرد جسمانی می‌شود. شخص ممکن است به سختی فعالیت‌های روزمره مانند پلکان‌رفتن، بالا رفتن از صندلی، حمل اشیا سنگین و حتی راه رفتن را انجام دهد.
- شکستگی‌های تکراری: شخص ممکن است به شکستگی‌های تکراری در استخوان‌ها، به خصوص در نقاطی که معمولاً نیروهای استفاده شده در آنها بیشتر است، دچار شود.
- خستگی زودرس: افراد مبتلا به پوکی استخوان ممکن است احساس خستگی زودرس و کاهش انرژی کنند.
- تغییر در نحوه راه رفتن: با پیشرفت پوکی استخوان، شخص ممکن است تغییراتی در نحوه راه رفتن و تعادل خود تجربه کند. این ممکن است باعث افتادن مکرر و افزایش خطر شکستگی‌ها شود.
روش‌های تشخیصی پوکی استخوان
برای تشخیص پوکی استخوان، روش‌های تشخیصی مختلفی وجود دارد. در ادامه، برخی از مهمترین روش‌های تشخیصی پوکی را ذکر می‌کنم :
- دکسا اسکن (DEXA scan): این روش، یکی از متداول‌ترین و قابل اعتمادترین روش‌های تشخیص پوکی است. در این روش از پرتو ایکس استفاده می‌شود تا چگالی استخوان را اندازه‌گیری کند. نتایج این آزمون با استانداردهای جنسیت و سن مقایسه می‌شوند و مقدار T-score و Z-score بدست می‌آید. T-score نسبت چگالی استخوان بیمار به یک جمعیت جوان سالم است و Z-score نسبت چگالی استخوان بیمار به یک جمعیت همسال سالم است.
- آزمون‌های خونی: برخی آزمون‌های خونی می‌توانند در تشخیص پوکی استخوان مفید باشند. مثلاً اندازه‌گیری سطح کلسیم، فسفات، ویتامین D و هورمون‌های مرتبط با استخوان مانند هورمون پاراتیروئید (PTH) و کلسیتونین می‌تواند به پزشک در تشخیص وضعیت استخوان‌ها کمک کند.
- آزمون‌های تصویربرداری: در برخی موارد، استفاده از آزمون‌های تصویربرداری مانند رادیوگرافی (X-ray)، ماموگرافی، توموگرافی کامپیوتری (CT scan) و تصویربرداری هسته‌ای (MRI) ممکن است مفید باشد. این آزمون‌ها می‌توانند تصاویر دقیقتری از استخوان‌ها و تغییرات آنها ارائه دهند.
- سونوگرافی استخوان: این روش در بررسی پوکی استخوان در مناطقی مانند کعب پا (ساق پا)، مچ دست و مچ پا مفید است. سونوگرافی استخوان میزان چگالی استخوان را اندازه‌گیری می‌کند و می‌تواند در تشخیص پوکی استخوان کمک کند.
(( دکتر فاطمه منتظر لطف الهی متخصص ارتوپدی, پوکی استخوان ))
چگونه می‌توانم از سلامت استخوان‌هایم مراقبت کنم؟
برای مراقبت از سلامت استخوان‌ها و پیشگیری از پوکی استخوان، می‌توانید اقدامات زیر را انجام دهید :
- مصرف مواد غذایی غنی از کلسیم: مطمئن شوید که در رژیم غذایی خود مواد غذایی که حاوی کلسیم غنی هستند، مانند شیر و محصولات لبنی، سبزیجات سبز تاریک، ماهی، پنیر و تخم مرغ وجود داشته باشند. کلسیم برای ساخت استخوان‌های قوی و سالم ضروری است.
- مصرف ویتامین D: برای جذب کلسیم بهتر از رژیم غذایی، نیاز به ویتامین D دارید. می‌توانید از منابع غذایی مانند ماهی چرب، تخم مرغ، قارچ و محصولات غنی از ویتامین D استفاده کنید. همچنین، معرفی به نور خورشید می‌تواند تولید ویتامین D در بدن را افزایش دهد.
- مراقبت از سطح هورمون‌های استروژن و تستوسترون: در صورتی که شما یک زن هستید، حفظ سطح استروژن در بدن از اهمیت بالایی برخوردار است. برای این منظور، می‌توانید از ترکیبی از تمرینات و رژیم غذایی سالم استفاده کنید. در مورد مردان، سطح تستوسترون را در محدوده طبیعی نگه دارید که ممکن است شامل سبک زندگی سالم، تمرین منظم و مدیریت استرس باشد.
- تمرین منظم: فعالیت بدنی منظم و وزن برداری می‌تواند به تقویت استخوان‌ها و افزایش چگالی استخوان کمک کند. تمرین‌هایی مانند پیاده‌روی، دویدن، شنا، تنیس، بدنسازی و تمرینات مقاومتی می‌توانند مفید باشند.
- اجتناب از عادات مضر: سیگاری بودن، مصرف مقدار زیادی الکل و مصرف طولانی مدت کافئین بر روی سلامت استخوان‌ها تأثیر منفی می‌گذارد. بهتر است از این عادات مضر اجتناب کنید یا مصرف آنها را به حداقل برسانید.
- جلوگیری از سقوط: سقوط‌ها می‌توانند باعث شکستگی استخوان‌ها در افراد مسن شوند. برای جلوگیری از سقوط، می‌توانید از روش‌هایی مانند استفاده از کفش‌های مناسب، استفاداز وسایل کمکی مانند عصا یا تکانه‌گیر، نگهداری از محیط پاک و آزاد از موانع، استفاده از روشنایی مناسب در فضاهای داخلی و خارجی و تقویت عضلات اطراف استخوان‌ها با تمرینات مربوطه استفاده کنید.
- مراقبت از وزن: حفظ وزن سالم و جلوگیری از چاقی یا لاغری زیاد می‌تواند به حفظ سلامت استخوان‌ها کمک کند. وزن بیش از حد ممکن است بار اضافی بر روی استخوان‌ها قرار دهد و باعث استفاده زیاد از کلسیم و سایر مواد مغذی شود.
- مصرف مکمل‌های مغذی: در صورت نیاز، می‌توانید با مشاوره پزشک خود مکمل‌های مغذی مانند کلسیم، ویتامین D و دیگر مواد مغذی مورد نیاز را مصرف کنید.
آیا تغذیه خاصی برای جلوگیری از پوکی استخوان وجود دارد؟
بله، تغذیه مناسب می‌تواند در جلوگیری از پوکی استخوان و حفظ سلامت استخوان‌ها بسیار مؤثر باشد. در زیر چند نکته مربوط به تغذیه برای جلوگیری از پوکی را بررسی می‌کنیم :
- مصرف کلسیم: کلسیم یکی از مهمترین عناصر موجود در استخوان‌هاست، بنابراین مصرف مناسب کلسیم از اهمیت بالایی برخوردار است. منابع غذایی غنی از کلسیم شامل شیر و محصولات لبنی (مانند پنیر و ماست)، سبزیجات سبز تاریک (مانند اسفناج و کلم)، ماهی (مانند سردمه، سرخ‌ماهی و ماهی قزل‌آلا) و تخم مرغ هستند. سعی کنید روزانه مقدار مناسبی کلسیم مصرف کنید که بر اساس سن و جنسیت شما متفاوت است.
- ویتامین D: ویتامین D برای جذب و استفاده بهینه از کلسیم توسط بدن ضروری است. منابع غذایی که حاوی ویتامین D هستند شامل ماهی چرب (مانند ماهی قزل‌آلا و ماهی سالمون)، تخم مرغ، قارچ و محصولات غنی از ویتامین D (مانند ماست و برنج قهوه‌ای تقویت شده با ویتامین D) می‌شوند. همچنین، دریافت نور خورشید معرفی به پوست نیز می‌تواند تولید ویتامین D توسط بدن را افزایش دهد.
- پروتئین: مصرف مناسب پروتئین نیز برای سلامت استخوان‌ها ضروری است. مواد غذایی مانند گوشت قرمز، ماهی، مرغ، سویا، نخود و لوبیا حاوی پروتئین بالایی هستند. پروتئین به تقویت استخوان‌ها و عضلات کمک می‌کند.
- منابع منگنز و ویتامین K: منگنز و ویتامین K نقش مهمی در حفظ سلامت استخوان‌ها دارند. منابع منگنز شامل مغزها، بادام، دانه‌ها و سبزیجات هستند. ویتامین K نیز در سبزیجات سبز تاریک (مانند کلم و اسفناج) و روغن‌های گیاهی (مانند روغن کلم و روغن کنجد) یافت می‌شود.
- اسیدهای چرب امگا-3: مصرف منابع غذایی حاوی اسیدهای چرب امگا-3 مانند ماهی چرب مانند ماهی قزل‌آلا، ماهی سالمون و ساردین، همچنین دانه‌های گردو و کرم می‌تواند به سلامت استخوان‌ها کمک کند.
- مصرف میوه‌ها و سبزیجات: میوه‌ها و سبزیجات حاوی آنتی‌اکسیدان‌ها، ویتامین‌ها و مواد مغذی مهمی هستند که به حفظ سلامت استخوان کمک می‌کنند. مصرف میوه‌ها و سبزیجات متنوعی را در رژیم غذایی خود در نظر بگیرید.
(( دکتر فاطمه منتظر لطف الهی متخصص ارتوپدی, پوکی استخوان ))
آیا تست‌های چگالی استخوان دردناک هستند؟
تست‌های چگالی استخوان، به طور کلی، فرآیندی غیردردناک هستند و اکثر افراد آن را تحمل می‌کنند. در واقع، این تست‌ها به منظور اندازه‌گیری چگالی استخوان‌ها و تشخیص پوکی استخوان استفاده می‌شوند.
روش‌های متداول برای اندازه‌گیری چگالی استخوان عبارتند از :
- DEXA (Dual-Energy X-ray Absorptiometry): این تست، یک نوع ایکس-ری از استخوان‌های شما استفاده می‌کند تا چگالی استخوان را اندازه‌گیری کند. شما به صورت خوابیده دراز کشیده و یا نشسته در دستگاه قرار می‌گیرید و یک پرتو ایکس-ری از بخش‌های خاصی از بدنتان عبور می‌کند. این تست سریع و بی‌خطر است و اغلب در بخش مراکز تشخیصی و پزشکی انجام می‌شود.
- تست‌های سونوگرافی استخوان: این تست نیز از موج‌های فراصوتی برای اندازه‌گیری چگالی استخوان استفاده می‌کند. یک دستگاه سونوگرافی بر روی استخوان‌های شما حرکت می‌کند و امواج صوتی را از طریق استخوان‌ها عبور می‌دهد. این تست نیز غیردردناک و سریع است.
(( دکتر فاطمه منتظر لطف الهی متخصص ارتوپدی, پوکی استخوان ))
نتیجه گیری
در نتیجه، تمامی افراد در معرض خطر پوکی استخوان قرار نمی‌گیرند. اما عواملی مانند سن، جنسیت، تاریخچه خانوادگی، نژاد، عوامل زیستی، بیماری‌های مزمن، و استفاده از برخی داروها می‌توانند خطر بروز پوکی را افزایش دهند. تست‌های چگالی استخوان، از جمله DEXA و سونوگرافی استخوان، برای اندازه‌گیری چگالی استخوان استفاده می‌شوند و به طور کلی غیردردناک هستند. با این حال، همه افراد ممکن است تجربه‌های متفاوتی در طول این تست‌ها داشته باشند. در صورت داشتن هرگونه نگرانی یا سوال، بهتر است با پزشک خود مشورت کنید تا او بتواند شما را اطلاع رسانی کند و نگرانی‌های شما را برطرف کند.
(( دکتر فاطمه منتظر لطف الهی متخصص ارتوپدی, پوکی استخوان ))